پيشينه علوم قرآنى

بـحـث درباره قرآن و شناخت مسايل مختلف آن , از همان دوران نخست مطرح بوده و هم واره در طـول تـاريخ , بزرگان و دانش پژوهان در اين زمينه به بحث وگفت و گو نشسته و آثار نفيس و گران بهايى از خود به يادگار گذارده اند و اين مطالعات پيوسته ادامه دارد.
بـر پـايـه مدارك موجود, اولين كسى كه درباره قرآن به بحث نشست و گفت و گو راآغاز نمود, يـحيى بن يعمر شاگرد برومند ابوالاسود دؤلى (متوفاى 89) بود نام برده كتابى در فن قرائت قرآن , در روسـتـاى واسـط, نـگـاشـت كه شامل انواع قرائت هاى مختلف آن دوره مى باشد سپس حسن بصرى (متوفاى 110) كتابى در عدد آيات قرآن نوشت نويسندگان و آثار ديگر موجود در اين زمينه به ترتيب ظهور, عبارتند از:.
عبداللّه بن عامر يحصبى (متوفاى 118) رساله اى در اختلاف مصاحف عثمانى ونيز رساله ديگرى در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شيبة بن نصاح مدنى (متوفاى 130) كتاب ((الوقوف )) را نگاشت ابـان بـن تـغلب (متوفاى 141) نخستين كسى است كه پس از يحيى بن يعمر در فن قرائات كتاب نـوشـت محمدبن سائب كلبى (متوفاى 146) اول كسى است كه در ((احكام القرآن )) كتاب نوشت مـقاتل بن سليمان (متوفاى 150) نخستين نويسنده اى است كه در باره ((آيات متشابهات ))كتاب نـوشـت ابوعمرو, علابن زبان تميمى (متوفاى 154) كتاب ((وقف و ابتدا)) و((قرائات )) را نوشت حمزة بن حبيب يكى از قرا سبعه (متوفاى 156) در فن قرائات كتاب نوشت .
يـحـيـى بـن زيـاد فـرا (مـتوفاى 207) كتاب ((معانى القرآن )) را در سه مجلد نوشت اين نويسنده هم چنين كتاب ((اختلاف اهل كوفه و بصره و شام در مصاحف )) و كتاب ((جمع و تثنيه در قرآن )) را بـه تحرير درآورد محمدبن عمر واقدى (متوفاى 207)كتاب ((رغيب )) در علوم قرآنى و ((غل ط رجـال )) را نـوشـت ابـوعـبيده معمربن المثنى (متوفاى 209) كتاب ((اعجاز القرآن )) در دو جز و ((معانى القرآن )) را نوشت او اول كسى است كه در اعجاز قرآن كتاب نوشته است ابوعبيد قاسم بن سلام (متوفاى 224) كتاب هاى فراوانى در علوم قرآنى نوشته و او اول كسى است كه دراين زمينه به طور گسترده كتاب نوشته است از جمله كتب او ((فضائل القرآن )),((المقصور و الممدود)) در فن قرائات , ((غريب القرآن )), ((ناسخ و منسوخ )) و ((اعجازالقرآن )) و, را مى توان نام برد على بن مـديـنى (متوفاى 234) در ((اسباب نزول )) كتاب نوشت احمد بن محمد بن عيسى اشعرى قمى (مـتوفاى حدود 250) كتاب ((ناسخ ‌و منسوخ )) را نوشت ابو زرعه عراقى (متوفاى 264) هزار بيت (الـفـيـه ) در ((غـريـب الـفـاظ قرآنى )) سرود ابوعبداللّه احمد بن محمد بن سيار (متوفاى 268) ((ثـواب الـقرآن )) و ((كتاب القرائة )) را تاليف كرد ابومحمد عبداللّه بن مسلم (ابن قتيبة )(متوفاى 276) كـتـاب هـاى : ((تـاويـل مـشـكـل الـقرآن )) و ((تفسير غريب القرآن )) و ((اعراب القرآن )) و ((قرائات )) را نوشت ابوالعباس محمد بن يزيد مبرد نحوى (متوفاى 286)كتاب ((اعراب القرآن )) را نوشت ابوعبداللّه محمد بن ايوب بن ضريس (متوفاى 294) كتابى در آن چه در مكه و مدينه نازل شده و نيز كتاب ((فضائل القرآن ))را نوشت ابوالقاسم سعد بن عبداللّه اشعرى قمى (متوفاى 299) رساله اى در انواع آيات قرآن نوشت .
محمد بن زيد واسطى متكلم امامى (متوفاى 307) كتابى در ((اعجاز قرآن ))نوشت و آن را در نظم و تاليف آن دانست محمد بن خلف بن مرزبان (متوفاى 309)كتاب ((الحاوى )) در علوم قرآنى در (27) جز نوشت ابو محمد حسن بن موسى نوبختى (متوفاى 310) كتاب ((التنزيه و ذكر متشابهات القرآن )) را نوشت ابوبكر بن ابى داوود عبداللّه بن سليمان سجستانى (متوفاى 316) كتاب معروف ((الـمـصـاحف ))و ((الناسخ و المنسوخ )) و رساله اى در ((قرائات )) نوشت ابن دريد ابوبكر محمد بن الحسن ازدى (متوفاى 321) كتابى در ((غريب القرآن )) نوشت ابن مجاهد ابوبكراحمد بن موسى (مـتـوفاى 324) كتاب ((السبعة في القراات )) را نگاشت ابوالبركات عبدالرحمان انبارى (متوفاى 328) ((الـبـيـان فـي اعـراب القرآن )) و ((عجائب علوم القرآن )) را به نگارش درآورد ثقة الاسلام مـحـمـد بن يعقوب كلينى (متوفاى 329)كتاب ((فضائل القرآن )) را تاليف كرد ابوبكر محمد بن عزيز سجستانى (متوفاى 330)كتاب معروف ((غريب القرآن )) را نگاشت ابوجعفر احمد بن محمد نـحـاس (مـتـوفـاى 338) كـتـب ((اعراب القرآن )), ((الناسخ والمنسوخ )) و ((معانى القرآن )) را تـحـريرنمود ابومحمد قصاب محمدبن على كرخى (متوفاى حدود 360) كتاب ((نكت القرآن )) را تقرير كرد ابو بكر احمد بن على رازى جصاص (متوفاى 370) كتاب ((احكام القرآن )) را در سه جلد بـزرگ تاليف كرد ابوعلى فارسى (متوفاى 377) كتاب ((الحجة في القراات )) را نگاشت ابوالحسن عـبـاد بـن عـبـاس (متوفاى 385) در احكام القرآن كتابى نوشت ابوالحسن على بن عيسى رمانى (متوفاى 386) كتاب ((النكت في اعجاز القرآن )) را نگاشت محمد بن على ادفوئى (متوفاى 388) كـتاب ((الاستغنا)) در علوم قرآنى را در 20 مجلد نوشت ابو سليمان حمد بن محمد بستى خطابى (متوفاى 388) كتاب ((بيان اعجاز القرآن )) را تاليف كرد.
ابـو بـكـر مـحمد بن طيب باقلانى (متوفاى 403) كتاب ((اعجاز القرآن )) را تقريرنمود ابوالحسن مـحـمـد بن الحسين شريف رضى (متوفاى 404) ((تلخيص البيان )) درمجازات قرآن و ((حقائق الـتـاويـل )) در متشابه قرآن را تصنيف كرد ابو زرعه عبدالرحمان بن محمد (متوفاى حدود 410) كتاب ((حجة القرائات )) را به رشته تحرير درآورد هبة اللّه , ابن سلامة (متوفاى 410) كتاب ((الناسخ و الـمـنـسـوخ )) رانـوشـت ابـوعـبداللّه محمد بن محمد بن النعمان (شيخ مفيد) (متوفاى 413) ((اعـجـازالـقـرآن )) و ((الـبـيـان )) را در انـواع عـلـوم قرآنى نگاشته است ابوالحسن عمادالدين قـاضـى عـبـدالـجـبـار (مـتـوفاى 415) ((متشابه القرآن )) و ((تنزيه القرآن عن المطاعن )) را به تـحـريـردرآورده است ابوالقاسم حسين بن على مغربى (متوفاى 418) ((خصائص القرآن )) راتاليف كرد ابوالحسن على بن ابراهيم حوفى (متوفاى 430) ((البرهان في علوم القرآن ))را نوشت ابومحمد مكى بن ابى طالب (متوفاى 437) ((الكشف عن وجوه القراات السبع )) را در دو جز بزرگ تاليف كرد ابوعمرو دانى (متوفاى 444)((التيسير)) در قرائات سبع و ((المحكم )) در نقطه گذارى مصحف و ((الـمـقـنـع )) را در رسـم الـخـط مصحف تقرير نمود ابو محمد على بن احمد بن حزم ظاهرى (متوفاى 456)((الناسخ و المنسوخ )) را نوشت ابوالحسن على بن احمد واحدى نيشابورى (متوفاى 468) ((اسباب النزول )) و ((فضائل القرآن )) را تاليف كرد ابوبكر عبدالقاهرجرجانى (متوفاى 471) ((الرسالة الشافيه )) در اعجاز قرآن و ((دلايل الاعجاز)) را تقريرنمود.
ابوالقاسم حسين بن محمد راغب اصفهانى (متوفاى 502) ((المفردات )) در الفاظغريبه قرآن را به تحرير درآورد ابوبكر محمدبن عبداللّه , ابن عربى (متوفاى 543)((احكام القرآن )) را در چهار مجلد نوشت محمود بن حمزة بن نصر كرمانى (متوفاى حدود 550) ((اسرار التكرار في القرآن )) را تاليف كـرد ابـوجـعـفـر محمد بن على بن شهرآشوب (متوفاى 588) ((متشابهات القرآن و مختلفه )) را تـقـريـرنـمودابومحمد قاسم بن فيره شاطبى (متوفاى 590) ((حرز الا مانى )) قصيده معروف در قـرائات سبع را انشا نمود ابوالفرج عبدالرحمان بن على بن جوزى (متوفاى 597) ((فنون الا فنان في عجائب علوم القرآن )) و ((المجتبى في علوم القرآن ))را تاليف كرد.
ابـوالـبـقـا عبداللّه بن الحسين عكبرى (متوفاى 616) ((املا مامن به الرحمان )) دراعراب قرآن را نوشت على بن محمد سخاوى (متوفاى 643) ((جمال القرا و كمال الاقرا)) در قرائات سبع را تاليف كـرد ابـوالـقاسم محمد بن عبداللّه (متوفاى حدود650) رساله اى در لغات قبائل عرب كه در قرآن آمـده نوشت ابن ابى الاصبع عبدالعظيم بن عبدالواحد (متوفاى 654) ((بديع القرآن )) را به رشته تـحـريـردرآورد ابـومـحمد عبدالعزيز بن عبدالسلام (متوفاى 660) ((مجاز القرآن )) را تقريرنمود ابـوشـامـه شـمـس الدين عبدالرحمان بن اسماعيل (متوفاى 665) ((المرشدالوجيز)) را در علوم قـرآنـى تـالـيـف كرد محمد بن ابى بكر رازى (متوفاى 666) ((اسئلة القرآن المجيد و اجوبتها)) را نوشت .
در قـرن هـشتم جامع ترين كتاب در علوم قرآنى نوشته شد اين مهم بر دست تواناى امام بدرالدين مـحـمد بن عبداللّه زركشى (متوفاى 794) انجام گرفت كتاب او((البرهان في علوم القرآن )) نام دارد كـه در چـهـل و هـفت فن از فنون علوم قرآنى بحث كرده و در اين باب استقصا كامل نموده است و نيز بدرالدين محمد بن ابراهيم بن جماعه (متوفاى 733) ((كشف المعانى )) در متشابهات قرآن را تاليف كرد كمال الدين عبدالرحمان بن محمد حلى معروف به ابن العتائقى (متوفاى 770) ((الناسخ ‌والمنسوخ )) را نوشت .
جـلال الـديـن بلقينى شيخ و استاد جلال الدين سيوطى (متوفاى 824) ((مواقع العلوم في مواقع الـنـجـوم )) را در انواع پنجاه گانه علوم قرآنى نوشت , كه ابتداجلال الدين سيوطى كتاب معروف خود را برآن پايه گذارى نمود سپس بر كتاب برهان زركشى دست يافت و آن را محور قرار داد.
در قـرن نـهم معروف ترين و جامع ترين كتاب در علوم قرآنى كتاب ((الاتقان )) في علوم القرآن , بر دسـت برومند جلال الدين سيوطى (متوفاى 911) نوشته شد البته اين كتاب را بايد از شاه كارهاى قـرن نـهم به حساب آورد, زيرا فراغت از آن درسال (872) بوده است هم چنين وى كتاب معروف ((معترك الاقران )) را در اعجازقرآن در سه مجلد بزرگ نوشته است در همين قرن ابوالخير شمس الـديـن مـحـمـد بـن مـحـمـد بـن جـزرى (مـتوفاى 833) كتاب ((النشر في القراات العشر)) و كتاب ((غاية النهاية )) در طبقات قرا و كتاب ((فضائل القرآن )) را نوشت .
قاضى زكريا بن محمد انصارى (متوفاى 926) ((فتح الرحمان )) در رفع و دفع اشكالات و ابهامات قـرآن را تحرير نمود ابوعبداللّه محمد بن احمد مكى (متوفاى 930) ((الاحسان )) را در علوم قرآنى نـوشـت مـحـمد بن يحيى حلبى (متوفاى 963) ((القول المذهب )) را در كلمات رومى معرب در قرآن تقرير كرد كه ازكتاب ((المهذب )) سيوطى گرفته شده است .
اضافه بر موارد فوق , كسانى كه در مقدمه تفسير خود به مباحث علوم قرآنى پرداخته اند بسيارند, از جمله مقدمه جامع التفاسير راغب اصفهانى كه شيواترين مباحث علوم قرآنى را دارااست و مقدمتان في عـلـوم الـقـرآن , كه مقدمة كتاب ((المبانى )) و مقدمه كتاب تفسير ابن عطيه كه به نام ((المحرر الـوجـيز في تفسير القرآن العزيز)) نوشته است , دو مقدمه بسيارنفيس در شؤون قرآن مجيد است مـقـدمه تفسير قرطبى و تفسير ابن كثير و تفسيرطبرى از مهم ترين مقدمه ها در اين زمينه است مقدمه تفسير ((آلاالرحمان )) شيخ ‌محمد جواد بلاغى , از جامع ترين مباحث علوم قرآنى برخوردار است ((البيان ))حضرت استاد آيت اللّه خويى , كه مقدمه اى بر تفسير است و جامع ترين وكامل ترين مباحث مهم علوم قرآنى را شامل مى شود مقدمه تفسير صافى فيض كاشانى و مقدمه تفسير برهان نيز از مهم ترين مباحث در جنبه هاى نقلى علوم قرآنى مى باشد مقدمه مجمع البيان علامه طبرسى از متقن ترين مباحث علوم قرآنى برخوردار است .
از قـرن يازدهم به اين طرف , كتب فراوانى در تفسير علوم قرآنى نگاشته شده كه ذكر آن ها موجب تـطويل است براى نمونه نام تعدادى از آن ها را در مقدمه ((التمهيد في علوم القرآن))آورده ايم كه مى توان رجوع نمود.
از مـيـان آثـار مـوجـود مـهم ترين كتاب ها در زمينه علوم قرآنى اساسا دو كتاب البرهان و الاتقان مى باشند.
الـبـرهـان في علوم القرآن , تاليف امام بدرالدين محمد بن عبداللّه بن بهادر زركشى است ايشان از بـرجـسـتـه تـريـن عـلما و دانش مندان قرن هشتم مى باشد ولادت او درقاهره مصر به سال 745 بـوده اسـت وى در هـمان ديار بزرگ شده و در رشته هاى مختلف علوم اسلامى به سرحد استادى رسـيـده است وى طبق مذهب شافعى تدريس فقه مى كرده و فتوى مى داده است او در سال 794 بـدرود حيات گفت كتاب وى ((البرهان )) زبده ترين كتاب در مباحث علوم قرآنى است اين كتاب شمول وگستردگى را با ايجاز وايفا در عبارت به هم آميخته است نام برده مباحث علوم قرآنى را تا 47 نوع پيش برده و درباره هر يك آن چه لازم بوده گردآورده است , در عين حال كه گوى سبقت از سابقين خود ربوده , براى لاحقين الگوى گران بهايى به جاى گذاشته است .
دومين كتاب , ((الاتقان )) في علوم القرآن , تاليف جلال الدين عبدالرحمان سيوطى است ولادت او در اسـيوط مصر به سال 849 مى باشد (متوفاى 911 در قاهره ) او درتمامى علوم حديث و تفسير و ديگر علوم اسلامى يد طولايى دارد و تاليفات گران بهايى از خود باقى گذارده است او ابتدا كتاب استاد خود جلال الدين بلقينى (متوفاى 824), ((مواقع العلوم )) را محور قرار داده , تحرير و تهذيب نـمـود و بـر اوافـزود و بـه نـام ((التحبير في علوم التفسير)) تاليف نمود وى در اين كتاب بالغ بر 202نـوع از مـبـاحـث عـلـوم قرآنى گرد آورد سپس بر كتاب استاد استاد خود ((البرهان ))تاليف زركشى دست يافت و آن را بهتر پسند كرد و بناى كتاب خود را برآن نهاد آن راتنقيح و تحرير نمود و مـطالب بسيارى برآن اضافه نمود و تا 80 نوع از عناوين علوم اسلامى را در آن فراهم كرد امروزه ايـن مـنابع از گسترده ترين و جامع ترين علوم قرآنى است كه در اختيار محققين و پژوهش گران قرار دارد.
كـتاب ((مناهل العرفان )) في علوم القرآن , نوشته محمد عبدالعظيم زرقانى ,موسع ترين كتاب در عـلـوم قـرآنـى در عـصـر اخـيـر اسـت و مـجـلس اعلاى ازهر مصر اين كتاب را براى تدريس در دانش گاه هاى ازهر مقرر نموده است مقدمه تفسير((آلاالرحمان )) تاليف علامه بزرگ محمد جواد بـلاغـى (مـتـوفـاى 1352) كـه تـحـقيقى ترين نوشته ها در مهم ترين مسايل علوم قرآنى را شامل مـى گـردد و بـه جـهـت اهـمـيـت آن , مـسـتقلا در مقدمه تفسير مختصر شبر در مصر(قاهره ) بـه چـاپ رسـيـده است اين اثر بيش تر به دفع شبهات و به دفاع از مقام منيع قرآن پرداخته است در مـقـدمـه تـفـسـيـر صـافـى دوازده فـصل به عنوان 12 مقدمه در انواع مباحث علوم قرآنى سخن رانـده شـده اسـت مـقـدمـه تفسير ((مرآت الانوار)) كه به طورتفصيل از نظر حديثى به مقدماتى پـرداخـتـه و بـا عنوان مقدمه تفسيرالبرهان سيدهاشم بحرانى به چاپ رسيده است مقدمه مذكور تـالـيـف ابـوالحسن عاملى اصفهانى (متوفاى 1138) از شاگردان مرحوم مجلسى است البيان في تفسير القرآن , نوشته استاد علامه سيد ابوالقاسم خويى رحمه اللّه تعالى مقدمه لطيف و جامعى است دربـرخـى مـبـاحث علوم قرآنى و از تحقيقات عاليه در اين زمينه برخوردار است مباحث في علوم الـقرآن نوشته دكتر صبحى صالح , استاد علوم اسلامى در دانش گاه لبنان شامل برخى از مباحث علوم قرآنى به صورت فشرده است .
ايـن جـانب از وقتى كه خواندن قرآن را آموختم , با علاقه و لذت فراوان به تحقيق و بررسى درباره مـسـايل مختلف قرآن و مطالعه كتاب هاى گوناگونى كه در اين زمينه تاليف شده , پرداخته ام با دقـت در مـسـايل مربوط به قرآن آن ها را مورد توجه قرارداده و در ضمن مطالعات خود نكاتى را يـادداشـت مى كردم , اعم از آن كه اين نكات توجه مرا جلب مى كرد و به ظرافت و صحت آن معتقد مـى شـدم و يـا نكاتى كه درصحت آن ها شك و ترديد داشتم پس از ساليان دراز اين يادداشت ها را مـبـنـاى تـالـيـف كـتـابـى قـرار دادم كـه شامل مباحث و مسايل مختلف علوم قرآنى است و نام آن را((الـتـمهيد فى علوم القرآن )) گذاشتم زيرا اين مباحث به منزله تمهيد و مقدمه براى تفسير قرآن است .
آن چـه مـرا بـر تاليف آن اثر تشويق كرد اين بود كه جاى چنين تحقيقى را دركتاب خانه هاى فعلى شـيـعـه خـالـى ديـدم , در حالى كه پيش از اين كتاب خانه هاى مامملو از اين قبيل تحقيقات بود هـم اكـنـون كتابى كه تمام مسايل مربوط به قرآن را موردبحث قرار داده باشد در بين كتاب هاى فـعـلى شيعه كم تر وجود دارد و كتاب هاى موجود تنها داراى بحث هاى مختصرى در برخى از اين مسايل است و مطالب وبحث هاى باارزش در گوشه و كنار است و محققان بدان دست رسى ندارند مگرآن كه آن ها را از منابع پراكنده طبق مذهب اهل بيت (ع ) بدست آورند به همين دليل به تحقيق و نقد آثار و نظريات مختلف پرداختم و آن ها را با نصوص قطعى تاريخ وروايات متواتر و يا هم راه با قرائن قطعى مقايسه كردم در خلال مباحث كتاب ((التمهيد فى علوم القرآن )) روشن شده كه چه اشـتباهاتى براى بسيارى از محققان ودانش مندان دست داده است البته علت آن يا عدم حوصله و يـا تـعصب آنان نسبت به مذهب و طريقه خاصى است كه بدان معتقد بوده اند من هيچ مساله اى را مطرح نكردم مگر اين كه در حد توانايى خود به اصالت و صحت آن اطمينان يافتم .
اين جانب در تمام مدت اقامت خود در نجف اشرف (1337 ـ 1350 ه ش ) وپس از مهاجرت به شهر مـقـدس قم (اواخر سال 1350 ه.ش ) به تدريس اين مباحث براى طلاب علوم دينى و دانش جويان اشـتـغال داشته و هيچ گاه از آن غافل نبوده ام هدف من از اين كار بحث و بررسى جمعى نسبت به اين مسايل بوده , لذا هرمساله اى از اين مسايل را در اين جلسات مطرح كرده تا هر يك به طور كامل مـوردبـحـث قـرار گيرد و بهترين و استوارترين نظريات به دست آيد به همين منظور گاهى نيز جـزوه هـايـى را بـه عنوان نمونه منتشر كرده و آن ها را در اختيار دوستان دانش مند ومحقق قرار مـى دادم تـا از افكار و آرا آنان نيز استفاده شود همين جا از هم كارى كريمانه همه دوستان تشكر و قدردانى مى كنم .